مسجد
جامع ارومیه یک اثر تاریخی که با شکوه فراوان در مجاورت بازار ارومیه قرار
دارد، متعلق به سده هفتم هجری قمری (مربوط به ایلخانان) است. محراب این
مسجد از نظر گچبری یکی از زیباترین آثار هنر معماری دوران مغول می‌باشد.
موقعیت این مسجد در بازار طوری قرار دارد که از سه طرف به معابر عمومی متصل
می‌شود.
مسجد جامع یکی از آثار کهن و قدیمی شهر تاریخی ارومیه است و در خیابان
اقبال قرار دارد. این مسجد از بناهای نیمه دوم سده هفتم هجری قمری می باشد.
این مسجد در میان بازار قدیمی شهر واقع شده و یکی از ارکان اصلی بافت
قدیمی شهر است. این مسجد دارای صحن بزرگ و شبستان آجری وسیع می باشد که
قسمت اصلی وسط آن با گنبدی بلند پوشیده شده است. برخی از محققان معتقدند
این بنا ابتدا آتشکده بود و بعد از تسلط مسلمین ویران شد و سپس در قرن هفتم
هـ. ق بر روی آن مسجدی ساخته شد. به اعتقاد این گروه از محققان سبک
تزیینات، گچبری‌‌ها، ستون بندی‌‌ها و طاق‌‌های مسجد عیناً شبیه به سبک
معماری سلجوقیان است.
تاریخ تجدید بنای این مسجد معلوم نیست، اما محراب آن در تاریخ 676 هـ.ق
ساخته شده است. این مسجد به همراه سایر اجزاء بافت قدیمی شهر به ویژه بازار
و راسته‌‌های آن بارها مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است. مسجد جامع با
دو در ورودی که از صحن بزرگ آن منشعب می‌شود، به بازار راه دارد.
این مسجد دارای آثاری از دوره‌‌های مختلف تاریخی است.
محراب مسجد از نظر گج بری و خطوط از زیباترین آثار هنری مغول بوده که
ارتفاع آن به 82.7 متر و عرض آن 48.5 متر می رسد. البته محراب در سال 676
هجری قمری به دست استاد عبدالمومن تبریزی گجبری شده و شاید خود مسجد از این
تاریخ قدیمی تر می باشد. مسجد در سال 1184 هجری قمری بدستور رضاقلی خان
بیگلر بیگی افشار حاکم ارومیه تعمیر شد.
1- شبستان گنبد دار قدیمی که در واقع هسته اولیه بنا را تشکیل می دهد و در
ساختمان آن تمام مشخصات یک بنای قدیمی و معماری اسلامی را می توان مشاهده
نمود , به احتمال قریب به یقین ساختمان این قسمت مربوط به دوره سلجوقیان (
قرن 6 ه.ق ) می باشد.
2 – داخل شبستان کنبد دار محراب گج بری نفیسی قرار دارد که در تاریخ 676
ه.ق زمان حکومت ایلخانیان با بهترین اسلوب و در حجمی بسیار بزرگ ساخته
شده است.
3 – جهل ستون قدیمی متصل به شبستان گنبد دارکه زمان ساخت آن جدیدتر از
شبستان اصلی به نظر می رسدو در خاک برداری از کف آن مقداری اشیا شکسته
متعلق به دوره ایلخانیان به دست آمده.
4- حجرات قدیمی اطراف صحن مسجد که مربوط به اولین دوره زندیه بوده و سنگ
نوشته موجود, زمان احداث آن را در مورخه 1184 ه . ق نشان می دهد.
شبستان این مسجد 6 طاق نما دارد. اطراف این طاق نما ها به وسیله اندود گج کادربندی شده است.
بطوری که گفته شد مسجد از جند قسمت متفاوت و متعلق به دوره های مختلف ساخته
شده. شبستان گنبد دار و جهل ستون قدیمی آن با دو نوع مصالح یعنی قسمت
تحتانی با سنگ و قسمت فوقانی با آجر احداث گردیده . جون شبستان گنبد دار
تکافوی انجام مراسم مذهبی را نمی داد و از طرفی این جهل ستون قدیمی مجاور
آن نیز بصورت نیمه مخروبه رها شده بود از حدود 20 سال پیش, بیشتر
ساختمانهای قدیمی ضلع شرقی مسجد را تخریب و بجای آن سالن نوساز بزرگی با
سقف, شیروانی ساخته اند که هیج گونه هماهنگی با قسمتهای قدیمی ندارد. حجرات
اطراف صحن نیز که در حال حاضر خالی از سکونت طلبه شده بوده, لذا در اواخر
سال 65 تخریب و جهلستون قدیمی با تعمیراتی که دفتر فنی در آن به عمل آورده
بصورت آبرومندانه ای مرمت و مورد بهره برداری قرار گرفته است.
البته در اوایل انقلاب به دستور امام جمعه ارومیه حاج آقا حسنی محیط اطراف
محراب و شبستان گنبد دار مسجد را تا ارتفاع 1.2 متر آجرنما ( آجر 3 سانت )
کرده بودند که در سال 79 توسط سازمان میراث فرهنگی تخریب و گج بری های سابق
بازسازی شده اند.
