معماری
روم شرقی یا بیزانس به معماری‌ای گفته می‌شود که از سال ۳۳۰ تا ۴۵۳ میلادی
در محدوده امپراتوری روم شرقی ساخته شده‌اند گفته می‌شود.
بناهای دوره بیزانس به علت وجود ملت‌های مختلف که تابع امپراتوری روم شرقی
بودند و طولانی بودن دوران حاکمیت بیزانس، از تنوع و تعدد فراوانی
برخوردارند و بناها به نسبت امکانات محلی دارای مصالحی متفاوت می‌باشند. به
عنوان مثال در شمال غربی ایتالیا از آجر در شهرهای ساحلی روی زمین‌های
صخره‌ای، در سوریه و فلسطین و ترکیه از سنگ بیشتر استفاده شد
قلمرو وسیع امپراطوری روم به دو بخش شرقی و غربی تقسیم شده ، که
امپراطوری روم شرقی را بیزانس تعریف کردند. بیزانس شهری بود با ویژگی های
اقتصادی، سیاسی و فرهنگی خاص که ابزارهای لازم را فراهم آورد تا با فرهنگ و
ارزش های فرهنگی و اجتماعی سرزمین های مجاور آشنا شود. این شهر با اینکه
قبلاً مرکز حکومتی به بزرگی امپراتوری روم نبود، ولیکن به تمدن های روم و
یونان در غرب ، بابل ، ایلام، هیتی و ایران از شرق دسترسی داشت.
در پدید آمدن هنر بیزانس و شکل گیری آن سه عنصر عمده نقش داشته:
1- ضرورت اداری 2- تأثیرات هلنیستی و سوم فرآیند تأثیر گذاری معاصر از
پادشاهی ساسانی در ایران. معماری در روم شرقی (بیزانس تا قرون ششم میلادی
تحت تأثیر مسیحیت آغازین بود، که با حکومت) {زوستی نیانوس} به وجود آمد، که
این دوره نخستین به (عصر طلایی) معروف شده.
. مهمترین بنایی که در آن شهر در الها ی 47-526 میلادی ساخته شده کلیسای
"سان ویتاله" که در روم غربی ساخته شده، که معروف به معماری بیزانس است .
نقشه ی آن یک هشت ضلعی است که گنبدی روی این هشت ضلعی قرار گرفته.
در کلیسای سان ویتاله بر اثر اصول ساختمانی تازه ای که در طاق بندی به کار
گرفته شده این امکان به وجود آمده است که در هر منطقه پنجره ای وسیع در بنا
تعبیه گردد که داخل ساختمان را غرق در نور کند.
در این ساختمان ها ساده ترین عناصر محور طولی کلیسای مستطیل شکل یعنی محوطه
ای که با سقف متقاطع برای محراب در نظر گرفته شده و همچنین یک دهلیز طولی
در مقابل ساختمان ها به چشم می خورد
در شهر راونا " کلیسای سان آپولیناره" با پلان مستطیل شکل بنا شده است که
کلیسا ها با پلان مرکزی به ویژه سان ویتاله تا چه حد در قلمرو روم غریب می
نماید. در نتیجه کلیسا های گنبد دار با نقشه ای متمرکز در قسمت اصلی بنا
رواج یافت مصالح ساختمانی تابع امکانات محلی است مثلاً در شمال غربی
ایتالیا، آجر، در شهرهای ساحلی و روی زمین های صخره ای در سوریه و فلسطین و
بخشی از آسیای صغیر (ترکیه) از سنگ استفاده شده است. کلیسا های بیزانس از
نظر پلان پیش از دوره ی بیزانس سین به سه گروه تقسیم می شود.
نقشه ی باسیلیکایی : این ساختمان ها شباهت های آشکاری با پلان باسیلیکاهای
رومی داشته . محورهای طولی آن که مدخل ورودی را به محراب اصلی متصل می کند،
در هر سه سمت خود با یک یا دو دالان سر پوشیده ی فرعی فراگرفته شده است، و
معمولاً قسمت فوقانی همین محور، به دهلیز ها یا اتاق های حفاظت شده منتهی
می گردد. در این گونه بناها، محور طولی تعیین کننده ی شالوده ی کلیسا
محسوب می گردد
کلیسای ایاصوفیه: ابعاد آن91×72 متر، و قطر گنبدش 31 متر و ارتفاع گنبد از
سطح زمین نزدیک به 56 متر است. این بنا با "پانتئون" حامام های کاراکالا و
باسیلیکای کنستانتین رقابت می کند. این بنا با ورود اسلام به شدت تغییر
یافت که با افزودن یک پشت بند عظیم بر طرح اصلی و چهار مناره ی رفیع که طرح
آن ترکی است به این بنا اضافه شده است.
در قلمرو امپراطوری بیزانس در جنوب ترکیه ی امروزی به قلعه ی جالبی از نظر
معماری بر می خوریم که درست براساس همان وسعت جزیره ، قلعه ای با برج های
دیدبانی ساخته شده است و وسعت آن به حالتی است که تصور می شود که قلعه از
درون آب سر در آورده است. این قلعه به قلعه ی دختر معروف است که احتمالاً
نام آن را از ایران الهام گرفته است، زیرا در دوره ی ساسانیان در فیروز
آباد فارس و سایر نقاط ایران نیز قلعه ای به همین نام و مشخصات موجود است .
یکی دیگر از برجسته ترین کلیسا های دوره ی بیزانس پسین "کلیسای سان مارکو"
در شهر ونیز است. بنای اصلی کلیسا در سده ی یازدهم میلادی ساخته شده
